संज्ञा

जिन विकारी शब्‍दों से किसी व्‍यक्ति , स्‍थान , प्राणी , गुण , काम , भाव का बोध होता हो ।

वस्‍तु के नाम को संज्ञा कहते है।

संज्ञा के पॉच भेद है।

  1. जातिवाचक संज्ञा 2.व्‍यक्तिवाचक संज्ञा 3.भाववाचक संज्ञा 4.समूहवाचक संज्ञा 5.द्रव्‍यवाचक संज्ञा
  1. जातिवाचक संज्ञा
  2. जिन संज्ञा शब्‍दों से किसी एक प्रकार की अनेक वस्‍तुओं का या जाति का बोध होता है।
  3. जैसे :- घर , पहाड़ , नदी
  4. संबंधियो , व्‍यवसायो , पदों , कार्यो के नाम : भाई , डॉक्‍टर , वकील , मंत्री , अध्‍यक्ष , किसान , अध्‍यापक , मजदूर  
  5. पशु पक्षियो के नाम :- बैल , घोड़ा , हिरण , तोता , मैना , मोर
  6. वस्‍तुओं के नाम :- मकान , कुर्सी , मेज , पुस्‍तक , कलम
  7. प्राकृतिक तत्‍वो के नाम बिजली , वर्षा , ऑधी , तूफान , भूकम्‍प , ज्‍वालामुखी
  • व्‍यक्तिवाचक संज्ञा
  • जिन संज्ञा शब्‍दों से किसी एक ही वस्‍तु ,व्‍यक्ति या स्‍थान क बोध होता है
  • व्‍यक्तियों के नाम राम , कृष्‍ण , महाम्‍ता बुध्‍उ , हजरत मोहम्‍मद , ईसा मसीह , महावीर
  • फलों के नाम आम , अमरूद , सेब , संतरा , केला
  • ग्रंथो के नाम रामायण , रामचरितमानस , पद्मावत , कामायनी , कुरान , बाइबल
  • समाचार पत्रों के नाम हिन्‍दुस्‍तान , दैनिक जागरण , नवभारत टाइम्‍स , अमर उजाला ,
  • नदियों के नाम गंगा , ब्रहापुत्र , कृष्‍णा , कावेरी , सिन्‍धु
  • नगरो के नाम लखनऊ , वाराणसी , पटना ,कोलकाता , दिल्‍ली

जातिवाचक और व्‍यक्तिवाचक में अन्‍तर

जातिवाचक संज्ञाकविस्‍त्रीनदीनगरपर्वत
व्‍यक्तिवाचक संज्ञासूरदासबबीतागंगादिल्‍लीहिमालय  
  • भाववाचक संज्ञा 
  • जिन संज्ञा शब्‍दों से किसी वस्‍तु के गुण , दशा , या व्‍यापार का बोध होता है
  • गुण : सुन्‍दरता , कुशाग्रता , बुध्दिमत्‍ता
  • अवस्‍था :- जवानी , बचपन , बुढ़ापा
  • दशा : उन्‍नति , अवनति , चढ़ाई , ढलान
  • भाव : मित्रता , शत्रुता , कृपणता
  • भाववाचक संज्ञा का निर्माण जातिवाचक संज्ञा, व्‍यक्तिवाचक संज्ञा , सर्वनाम , विशेषण , क्रिया , अव्‍यय में आव , अन , ई , ता , त्‍व , पन , आई जोड़कर किया जाता है।
  • जातिवाक संज्ञा से भाववाचक संज्ञा
जातिवाचक संज्ञाभाववाचक संज्ञा
मनुष्‍यमनुष्‍यता
लड़कालड़कपन
पुरूषपुरूषत्‍व
नारीनारीत्‍व
बूढ़ाबुढ़ापा
बच्‍चाबचपन
भ्राताभ्रातृत्‍व
साधूसाधुता
पंडितपंडित्‍य
मित्रमैत्री
मानवमानवता
दूतदौत्‍य
राष्‍ट्रराष्‍ट्रीयता
मातामातृत्‍व
पितापितृत्‍व
प्रतिनिधिप्रतिनिधित्‍व
दानवदानवता
ईमानईमानदारी
तरूणतरूणता
नेतानेतृत्‍व
ठगठगी
पशुपशुता
इन्‍सानइन्‍सानियत
चिकित्‍सकचिकित्‍सा
बन्‍धुबन्‍धुत्‍व
विध्‍दानविध्‍दता
शत्रुशत्रुता
हिन्‍दूहिन्‍दुत्‍व
वक्‍तावाकतृत्‍व
सज्‍जनसज्‍जनता
शिशुशिशुता
प्रभुप्रभुता
नरनरत्‍व
वीरवीरता

सर्वनाम से भाववाचक

मम (मेरा)ममता
अहंअहंकार
सर्वसर्वस्‍व
निजनिजता
अपनाअपनत्‍व , अपनापन
स्‍वस्‍वत्‍व

क्रिया से भाववाचक संज्ञा

खेलनाखेल
लुटनालूट
घबरानाघबराहट
चढ़नाचढ़ाई
उतरनाउतार
दौड़नादौड़
चीखनाचीख
उड़नाउड़ान
बहनाबहाव
सजानासजावट
बचानाबचाव

विशेषण से भाववाचक संज्ञा

साहित्यिकसाहित्‍य
नीलानीलापन
लघुलघुत्‍व
महानमहानता
मीठामिठास
धीरधैर्य
सम्‍पन्‍नसम्‍पन्‍नता
गोरागोरापन
अन्‍धअन्‍धकार
विपन्‍नविपन्‍नता
सुखदसुखदायी
सभ्‍यसभ्‍यता
दुष्‍टदुष्‍टता
शूरशूरता
निर्धननिर्धनता
  • समूहवाचक संज्ञा
  • जो शब्‍द किसी समूह के नाम का बोध कराये ।
  • जैसे :- टीम , मंडली , झुण्‍ड , ढेर , सभा , गुच्‍छा , पूंज , वृंद , भीड़ , सेना , कक्षा
  • द्रव्‍यवाचक संज्ञा
  • जो शब्‍द किसी पदार्थ के नाम का बोध कराते है।
  • जैसे :- सोना , चॉदी , जस्‍ता , हीरा , लोहा , वायु , जल , धूल , रेत , तॉबा

Leave a comment